|
REFORMACJA jako część
długotrwałego procesu
Przejdziemy teraz do
scharakteryzowania
czynników, które w znacznym
stopniu umożliwiły reformację, a nawet nie jest wykluczone, że od
nich głównie zależało powodzenie całej reformacji.
Okresem reformacji nazywa się
zazwyczaj odcinek historii zamykający się w latach 1517 - 1559.
Pragnęlibyśmy
zrozumieć, dlaczego zmiany te tak niespodziewane i tak szybko objęły tak
wielkie połacie zachodniej, środkowej i północnej Europy ? Były to czasy
gorącej wiary religijnej. Nie można się tym zmianom wyznaniowym
przyglądać jako czemuś, co było zamknięte samo w sobie i nie związane z
przeszłością lub też z innymi zmianami w dziedzinie kultury. Reformacja
była zjawiskiem należącym do dziedziny religii i jeśli chce się ją
zrozumieć, nie można pominąć ustalonych przez religię norm.
Czynniki, które umożliwiły
reformację:
1. Wynalezienie druku: W połowie XV wieku Johann
Gutenberg z Moguncji udoskonalił swój wynalazek drukarski. Pod koniec
pierwszego dziesięciolecia XVI wieku w samej Wenecji było około 150
drukarń, dzięki czemu stała się ona głównym ośrodkiem drukarstwa. Każde
większe miasto europejskie miało swoją drukarnię. Po raz pierwszy w
dziejach można było przekazywać wiadomości i poglądy szeroko i
szczegółowo wszystkim umiejącym czytać.
Większość książek drukowanych wiązała się z religią. Wśród ówczesnych
publikacji poważną rolę odgrywała Biblia.
2. Humanizm: Nazwą renesansu obejmuje się całość ruchu
kulturowego, rozwijającego się w wieku XV, a biorącego swój początek we
Florencji w wieku XIV i w początkach XV. Odznaczał się on przede
wszystkim śmiałym i zasadniczym dążeniem do zrozumienia człowieka.
Zajmował się wszystkimi dziedzinami natury ludzkiej od estetyki do spraw
płci, od metaforycznego języka w religii do polityki.
Przyjmował częstokroć formę pragnienia czytania
pism pozostawionych przez starożytną Grecję i Rzym, a w pewnym znaczeniu
nawet utożsamiał się z nim. Zrodziła się nowa świadomość wartości każdej
jednostki, dążenie do szczególnie intensywnego wglądu w naturę każdego
człowieka jako odrębnej osobowości.
Odczuwało się powiew nowej wolności. Italski
humanista, a równocześnie chrześcijański asceta Pico delia Mi-randola
powiedział: „Człowiek rodzi się jako pan samego siebie, obdarzony
pełnią wolności... Może się wyrodzić w zwierzę albo też odrodzić się
ponownie, by stać się prawie Bogiem".
Nawrót do starożytnych tekstów sprawił, że z
zapałem i determinacją powrócono do tekstu Biblii, a w szczególności do
greki Nowego Testamentu. Wiąże się to bezpośrednio z wydarzeniami
reformacji. Łatwość zdobycia poprawnych tekstów dopomogła
reformacji, ale nie ona nadała jej rozpęd.
Sztuka stała się ważnym czynnikiem renesansu.
Po raz pierwszy od czasów starożytnego Rzymu malarze ukazywali obdarzone
życiem ludzkie postacie. Starożytni odtwarzali je w kamieniu, Italczycy
w barwach. Zaczątki tego indywidualizmu dostrzegamy już w XIII wieku,
kiedy Cimabue, Giotto i inni zerwali ze stylizowanymi wzorcami. W
następnym stuleciu Dante ukazał nowe życie duchowe — vita nuova. W tymże
stuleciu Marsyliusz z Padwy przedstawił nową strukturę polityczną. Obaj
z nowego punktu widzenia ukazywali człowieka — jednostkę, jaką jest w
oczach Boga i w oczach państwa.
3. Nacjonalizm i
Antyklerykalizm: Nacjonalizm można uważać za jeden z czynników,
które przyczyniły się do sukcesu reformacji. To samo można powiedzieć o
antyklerykalizmie. W miarę jednak, jak wzmagała się umiejętność
czytania i podnosił się powszechny poziom życia, ludzie poczęli zdawać
sobie sprawę ze wspólnoty interesów, ta zaś bardzo powoli przybierała
postać nowożytnych państw narodowych.
Rządzący poczęli upatrywać w autorytecie rzymskiej władzy papieskiej
czynnik współzawodniczący i zagrażający ich własnej władzy, którą w
coraz większym stopniu uważali za autonomiczną i absolutną. W XVI wieku
ograniczyło się to do spotęgowania uczuć narodowych i antyklerykalnych,
występujących już od stuleci zarówno wśród poddanych, jak i wśród
rządzących.
Lecz ani nacjonalizm, ani antyklerykalizm nie wiodły bezpośrednio do
protestantyzmu. Powszechny antyklerykalizm rozszerzył się już po
całej Europie dzięki reformatorom działającym bądź to wewnątrz, bądź to
na zewnątrz Kościoła. Początkami sięgał XII wieku, będąc owocem nadużyć
w Kościele, przeciwko którym podnosili glos reformatorzy. Ten
antyklerykalizm stał się już trwałym znamieniem społeczeństw i wielu
spisanych rozważań nad życiem codziennym; odegrał ważną rolę w
wydarzeniach związanych z reformacją.
4. Czynniki gospodarcze:
Trudno wydać ogólnie obowiązujący sąd o gospodarczych zjawiskach w
Europie w początkach XVI wieku. Różnice w położeniu były bardzo znaczne.
Spadek gęstości zaludnienia, spowodowany przez „czarną śmierć", został
już częściowo wyrównany. Ogólnie można powiedzieć, że pewien odsetek
chłopów coraz bardziej uwalniał się — przynajmniej w niektórych
okolicach — od stałych świadczeń na rzecz feudalnych zwierzchników,
składając w zamian daniny w naturze lub opłaty pieniężne. Miasta
natomiast bogaciły się. Widok garstki próżniaczych i zbytnio sobie
dogadzających bogaczy wywoływał powszechne niezadowolenie wśród mas.
W
Niemczech ożywienie religijne raczej podsycało bunty społeczne i
polityczne, niż działało uspokajająco. Tak książęta, jak chłopi
dopatrzyli się w wyzwaniu, jakie młody ojciec Luter rzucił autorytetom
kościelnym, okazji do wyrażenia i przeprowadzenia własnych interesów.
Około roku 1524 zasadnicze zmiany w liturgii mszy św. rozwiązanie
niektórych klasztorów i rzeczywiste obalenie władzy biskupiej, w pewnych
częściach kraju zachęciły chłopów do buntu. Chłopi wyczuli w Lutrze
przywódcę.
Te
zdarzenia naświetlają powikłane więzy łączące sprawy gospodarcze i
religijne. W Niemczech było wielkie niezadowolenie, a ujawniało się ono
niekiedy za pośrednictwem religii. Ludzie jak gdyby przeczuwali, że
otacza ich jakaś tama, zbudowana przez dotychczasowych panów i władców,
będąca rezultatem jakiegoś spisku władzy uknutego rzez książąt (w tym i
cesarza), biskupów (w tym i papieża).
Czynnik gospodarczy przyspieszył w pewnej mierze rozmach rewolucji
religijnej, nie można go jednak uważać za jej przyczynę. Za czasów
Wycliffe'a w Anglii wkrótce po roku 1380 rozruchy chłopskie związały się
luźno z pewnymi inicjatywami religijnymi, podobnie jak w Niemczech w XVI
wieku. Ale chłopski bunt przeciw biedzie i niesprawiedliwości był w
wieku XIV, dokładnie tak jak w wieku XVI, sprawą o charakterze
politycznym czy społecznym i mógł mieć w dziedzinie religijnej charakter
zachowawczy.
Tam, gdzie pojawia się ruch zagrażający ustrojowi państwa i
społeczności, każda jednostka skłonna jest stanąć po jednej lub drugiej
stronie. Czynniki gospodarcze zazębiają się z innymi. Chłopi jednak
mogli równie dobrze stanąć po stronie istniejącego porządku, jak
uczynili w niektórych kantonach Szwajcarii, w Kornwalii i w Yorkshire.
Mogli też pozostać obojętni lub opowiedzieć się za zmianami w dziedzinie
religii, jak stało się w Niemczech. W krótkim czasie reformacja
pojawiła się w wielu różnych miejscach. Nie było żadnego wspólnego
czynnika gospodarczego, który by działał na tak rozległej przestrzeni.
5. Czynniki polityczne: Czynniki
polityczne zmieniały się nieustannie. We Francji Kościół i państwo były
już ze sobą ściśle powiązane. W żadnym z nich zmiany nie mogły nastąpić
niezależnie. Jesienią 1518 roku papież i jego doradcy
domagali się natychmiastowego uwięzienia i postawienia przed sądem Lutra.
Walka o tron u schyłku życia cesarza Maksymiliana spowodowała rozgrywki
pomiędzy kandydatami na tron. Nie chciano dopuścić, by na tron wybrany
został wnuk Karola, władający już Hiszpanią i Niderlandami, który stałby
się panem Europy.
Zwłoka w wyborze być może ocaliła życie Lutra, a na pewno pozwoliła mu
swobodnie myśleć i działać. Można powiedzieć że stała się głównym
czynnikiem, który sprawił, że reformacja pojawiła się w latach
następnych jako reformacja luterańska.
Definicja Reformacji
Uważa się — i z pewnością słusznie — za początek dziejów reformacji rok
1517, kiedy Luter ogłosił swe tezy o odpustach. Za datę końcową,
po której nie było już możliwości odwrotu, lecz tylko różne formy
dalszego rozwoju, możemy przyjąć rok 1559. tj. datę Aktu o
supremacji i ponownego wprowadzenia modlitewnika protestanckiego.
Rozwój reformacji znamionuje powstawanie nowych lub zreformowanych
wspólnot chrześcijańskich oraz fakt, że uznawały one Biblię za
bezpośredni wzorzec dany nam przez Chrystusa i że odrzucały związek z
tradycyjnym Kościołem zachodnim, zorganizowanym w całej Europie jako
ciało jednolite, uznające za swą głowę papieża, czyli biskupa
rzymskiego. Nowe lub zreformowane Kościoły wierzyły, że stary Kościół
zdradził wiarę chrześcijańską, ponieważ odstąpił od wytycznych
zawartych w Biblii, a poza tym autorytet swych biskupów stawia ponad
autorytetem Biblii.
Ten powszechny odzew w trzecim, czwartym i piątym dziesięcioleciu XVI
wieku rozstrzygnął ostatecznie o powodzeniu reformacji. Wysunięto hasła
reform i zmian wszelkiego rodzaju różniących się między sobą, choć
posiadających jedną wspólną cechę: wszystkie kładły nacisk na Biblię
jako pewien wzorzec.
Żaden z reformatorów nie miał początkowo zamiaru tworzenia nowych lub
właśnie uniezależniających się organizmów religijnych. Kierowali się
oni zrazu jedynie pragnieniem ulepszeń w łonie istniejących już
społeczności i organizacji. Nie myślano o wznoszeniu nowych budowli.
Luter do końca życia odrzekał się od wszelkich tego rodzaju zamiarów. Nigdy
nie lubił wyrażenia „luterański"; interesował się jedynie chrześcijanami
i Kościołem chrześcijańskim. W Anglii kładziono zawsze wielki nacisk na
ciągłość historyczną.
Ale przyczyną, dla której przybrała ona kształt rewolucji, a nie
pokojowej ewolucji, był fakt, że w większości krajów władze kościelne
odpowiedziały odmownie lub nie odpowiedziały wcale na wołania o reformę.
Największe znaczenie należy przypisać temu, że cechą wspólną tych
wszystkich reform wskazującą na najważniejsze źródło ich pochodzenia,
jest kontrast miedzy prawem a Ewangelią, między władzą kościelną a
Pismem Świętym.
Znaczenie Biblii
Chrześcijaństwo posiada tylko jeden właściwy dokument źródłowy. Jest nim
Biblia. Cała działalność chrześcijan musi być w jakiś sposób mierzona
miarą Biblii. Znaczenie, jakie Biblia miała dla reformacji, wynika z
porównania dwóch faktów: 1. ograniczenia rozpowszechniania i
kontroli tekstu przez władze kościelne przed reformacją i 2.
wielkiej popularności Biblii po reformacji
Kiedy wydarzenia reformacji doprowadziły w całej Europie do zasadniczego
osłabienia nadzoru, zarówno w stosunku do odstępców od Kościoła
rzymskiego, jak też — choć w stopniu nieco słabszym — do katolików,
Biblia stała się nagle bardzo popularna. Odtąd w ciągu czterech i pół
wieku pozostaje bestsellerem wśród książek we wszystkich językach
europejskich i w wielu innych.
Jaka była sytuacja Biblii aż do roku 1516? Kto ją czytywał lub słuchał
jej czytania? W jakim języku? Kiedy? Rękopisy całej Biblii dostępne były
wyższemu duchowieństwu i poważnym badaczom w przekładzie łacińskim
zwanym Wulgatą, dokonanym przez św. Hieronima. Posiadały je
uniwersytety, większe klasztory, biblioteki katedralne oraz niektóre
dwory europejskie. Ale aż do 1516 roku badacze musieli podejmować
wielkie wysiłki, nim uznano ich za zdolnych do badania tekstów greckich.
Synod w Tuluzie w roku 1229 wydał następującą, uchwałę: „Ludzie świeccy
nie powinni mieć ksiąg Pisma Świętego poza psałterzem i modlitewnikiem
mszalnym. A i tych ksiąg nie wolno im mieć w języku potocznym". W roku
1231 odbył się w Trewirze synod, zwołany w celu wytępienia herezji i
przekładów Biblii na języki ludowe.
Należy pamiętać, że w niektórych krajach Żydzi przyczynili się do
tłumaczenia Starego Testamentu na języki narodowe. Najbardziej ożywioną
działalność rozwinęli w Hiszpanii, gdzie najsilniej dokuczyli
inkwizytorom".
źródło:
John M. Todd "Reformacja"
powrót do początku >> historia
<<poprzedni —
następny>>
|
